Gò Nổi là vùng đất giàu truyền thống văn hoá bậc nhất Quảng Nam, nay là Đà Nẵng. Thử sơ lược trầm tích Thu Bồn trên đất Gò Nổi, đã ươm mầm nên những bậc danh nhân.
Tranh sơn dầu: Bên dòng sông Thu Bồn của hoạ sĩ Huỳnh Quang Cường.
Địa linh Gò Nổi với tứ trấn độc đáo
Cù lao Gò Nổi, địa hình linh quy (rùa thần) được dòng sông Thu Bồn bao bọc, bồi đắp; nơi có Bình phong đông - Cù lao Chàm gắn liền cảng Cửa Đại, phố cổ Hội An, Dinh trấn Thanh Chiêm - chiếc nôi chữ quốc ngữ. Phía tây, hậu tẩm Núi Chúa, linga kỳ vĩ trên yoni - thung lũng Mỹ Sơn, nơi tọa lạc khu đền tháp Champa. Phía bắc, Thanh long sông Vĩnh Điện, nối Thu Bồn với Cửa Hàn ra vịnh Đà Nẵng có cảng Tiên Sa; bên kia vịnh, Bình phong bắc - Đèo Hải Vân. Phía nam, Bạch hổ là hòn Non Trược, bao đời lưu trữ mạch nguồn tâm linh trên đất Trà Kiệu - Kinh thành cổ Sinhapura.
Hạt giống phong trào Duy Tân ươm mầm từ Gò Nổi.
Cụ Trần Cao Vân, người viết Trung Thiên Dịch chính là “khai dân trí”. Cụ Hoàng Diệu tuẫn tiết giữ Hà Thành chính là “chấn dân khí”. Cụ Phạm Phú Thứ đề xuất nhiều giải pháp canh tân táo bạo chính là “hậu dân sinh”. Đến đầu thế kỷ XX, cụ Phan Châu Trinh, Huỳnh Thúc Kháng, Trần Quý Cáp lưu danh sử sách với phong trào Duy Tân.
Mạch nguồn giáo dục và vai trò tiên phong của người Gò Nổi.
Cụ Phạm Phú Thứ, người mở trường ngoại ngữ đầu tiên và xây dựng cảng biển đầu tiên của Việt Nam tại Hải Yên (Hải Dương và Quảng Yên) – nơi ông giữ chức Tổng đốc.
Phan Thành Tài, người đi đầu phong trào Tân học, không chấp nhận làm quan với thực dân Pháp, về dạy chữ Quốc ngữ. Sau này, Cụ tham gia Phong trào khởi nghĩa của vua Duy Tân cùng hai nhà lãnh đạo Thái Phiên và Trần Cao Vân.
Lê Đình Thám là người sáng lập hệ thống tổ chức Gia đình Phật tử Việt Nam. Lần đầu tiên thiết lập cơ sở đào tạo tăng tài cho giáo hội, thành lập các tỉnh giáo hội Phật giáo cả Trung Kỳ, thành lập Đoàn Thanh niên Phật học Đức Dục, thành lập Gia đình Phật Hóa Phổ - tiền thân Gia đình Phật tử Việt Nam ngày nay. ông diễn giảng kinh luật Phật giáo, đào tạo nhiều cao tăng, nhiều trí thức cho Giáo hội Phật giáo Việt Nam như Hòa thượng Thích Minh Châu, Thích Trí Quang, Thích Trí Thủ, Thích Thiện Minh, Sư bà Thích Nữ Diệu Không, Hòa thượng Thích Đôn Hậu...
Ông Tú Kinh (Trương Ngọc Phiên) là người mở trường Phú Bông, đồng thời với trường Diên Phong của cử nhân Phan Thúc Duyện tại Phong Thử, Điện Bàn.
Phan Khôi, một nhà báo, nhà thơ, nhà văn, nhà lý luận phê bình văn học kiệt xuất, đậm tính cách Quảng Nam, hùng biện đến đỉnh cao cùng danh hiệu Ngự sử văn đàn. Phan Khôi mở đầu Phong trào Thơ Mới của Việt Nam thời bấy giờ với bài Tình già, năm 1932. Phan Khôi dịch Kinh Thánh cho Tin Lành, từ bản gốc tiếng Pháp và chữ Hán. Tới nay bản Kinh Thánh do ông dịch vẫn được sử dụng trong các thánh đường.
Nghị sĩ Phan Thanh - Tổng Thư ký Hội truyền bá Quốc ngữ. Ông có công lớn trong việc phổ cập xóa mù chữ cho hàng triệu người dân nghèo vào thập niên 40 thế kỷ trước.
Nguyễn Thị Bình - nữ chính trị gia nổi danh trên trường quốc tế - với vai trò Bộ trưởng Bộ Ngoại Giao của Chính phủ lâm thời Cộng hòa miền Nam Việt Nam, Bà từng là Bộ trưởng Bộ Giáo dục, Phó Chủ tịch nước.
Giáo sư Tiến sĩ Hoàng Tụy - Viện trưởng Viện Toán học Việt Nam, Giáo sư Ngô Việt Trung - Viện trưởng Viện Toán học Việt Nam, Viện sĩ Viện Hàn lâm Khoa học thế giới là hai gương mặt tiêu biểu của Việt Nam trong ngành toán học quốc tế.
Quảng Nam – đất Ngũ phụng tề phi, trong đó Gò Nổi có đến 3 vị, là Phạm Tuấn (Điện Quang), Phạm Liệu (Điện Trung), Dương Hiển Tiến (Điện Phong).
Gần một thế kỷ trước, làng Bảo An nay thuộc xã Điện Quang, nơi duy nhất có trường tiểu học, rồi trung học mà chưa một huyện nào trong tỉnh thời đó có được. Nhiều tấm gương hiếu học vang danh như Đại sứ Ngô Điền, nhà ngoại giao Đinh Bá Thi, Cù Đình Bá, Giáo sư Lê Đình Kỵ, Giáo sư Tiến sĩ Toán học nổi tiếng thế giới Hoàng Tụy... Thi sĩ lừng danh văn đàn Việt - Bùi Giáng - đã có thời gian học tập tại đây.
Trương Gia Bình, Trương Thanh Thanh, con trai và con gái bác sĩ Trương Gia Thọ, nhà sáng lập tập đoàn công nghệ FPT, không chỉ tiên phong lĩnh vực công nghệ thông tin mà còn đi đầu trong giáo dục tư. Với hệ thống trường FPT và trường cho 1.000 trẻ mồ côi từ đại dịch Covid-19, ôm “Khát vọng Việt Nam” trong cuộc cách mạng công nghiệp lần thứ 4.
Còn biết bao tên tuổi nổi bật trong nhiều lĩnh vực khác qua các thế hệ, như Lê Đình Đỉnh - Tổng đốc thành Hà Nội, Bác sĩ - Chí sĩ Lê Đình Dương, nhà cách mạng Phan Bôi (Hoàng Hữu Nam), họa sĩ Phan Thao, nhà thơ - họa sĩ Phạm Hầu, nhân sĩ Hà Ngại, nhà thơ Nguyễn Bá Trác, nhà thơ Xuân Tâm, nữ sĩ Hằng Phương...
Quả thật, đất nào là đất tiên phong trong nhiều lĩnh vực của thời đại? Là đất ươm mầm tinh thần “Khai dân trí, chấn dân khí, hậu dân sinh”? Là đất “Tam phụng tề phi”? Là đất có 2 Tổng đốc Hà Thành? Là đất với 2 Viện trưởng Viện Toán học Việt Nam? Câu trả lời: Đất Gò Nổi - Quảng Nam.
Vậy nên, trong hệ văn hoá, văn minh Thu Bồn của miền đất sông Thu núi Ngọc, trời đất thiết kế Tam Giác Thần mà Ngũ Hành Sơn là trực tâm của 3 đỉnh: Núi Chúa, Cù lao Chàm, Hải Vân Quan cùng với Hội An, Gò Nổi tạo nên hệ Ngũ Hành Linh Khí. Trong đó Ngũ Hành Sơn là trực tâm Tam Giác Thần với vai trò Dương Hoả Sơn và Gò Nổi là Âm Hoả Sơn.
Trần Thu
*Tham khảo từ Gò Nổi đất học (nhóm tác giả) và trích lược từ tiểu thuyết Sông Thu Núi Ngọc (TT).